Wenesuweera
(es) Venezuela  | |||||
| |||||
| Sukuwa'ipa | Mma mülo'u otta oumainpa'a | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| Epònim | Simón Bolívar (es)  otta Venecia (es) | ||||
| Shi'ipa | Ameerika Uuchimüin América Latina (es) Iberoamérica (es) Hispanoamérica (es) G-3 (es) | ||||
| Jalapünaasü yaa | |||||
| Shiyaawatia mmakalü | Ameerika Uuchimüin | ||||
| Ayaawatia sünülia tü mmapa'akalü | Wenesuweera | ||||
| |||||
| Situado cerca del cuerpo de agua (es) | océano Atlántico (es) | ||||
| Oumainpa'a pejeka sünain | Kolompia Wurasiirü Guyana (es) República Dominicana (es) Türinitaa je Towaako San Cristóbal y Nieves (es) Dominica (es) Santa Lucía (es) San Vicente y las Granadinas (es) Granada (es) Reino de los Países Bajos (es) Mma Mulo'usu Ameerikajatü Püransia Reino Unido (es) Puerto Carreño (es) | ||||
| Dades i xifres | |||||
| Punto más bajo (es) | Lagunillas (es) (−12 m ) | ||||
| Punto más alto (es) | Pico Bolívar (es) (4978 m ) | ||||
| Superficie (es) | 912 050 km² | ||||
| Actividad (es) | |||||
| Creació | 5 Juulio 1811 otta 30 Maatso 1845 | ||||
| Walekerü shiyaawatia | mppre.gob.ve | ||||
Wenesueela joolü arajunuipa sukaa anulia Mmakat Woliwariana Wenesueela (alijunaiki: Republica Bolivariana de Venezuela) shiia wanee mmakat soou Ameerika, antunusu anain palaamüin sunain Ameerika Uuchimüin, saꞌataa shirokosu Palaaka Kariwe siia tuwane sunainjesu mmakat amerikana; tü outkapüle alijuna shiia alijunapiapaꞌa Karaakas.
Sumioüshe mmakat shiia 916.445 km², soou mmakat antirasu sumaa Palaaka Kariwe ipüna palaamüin, wopumüin sumaa Mmakat Kolomwia, sumaa Mmakat Wurasiirü wuimpeje suriiamüin sunain siia wuimpeje sumaa Mmakat Kuyaana. Sumaa chii mmakat Kuyaana tü alüwatasuka soꞌü Wenesueela, yootusu wanepia sumaa soꞌü kamanain tü mmakat kanainjeka sumioüshe 159.542 km². Sunain Palaairamüin sumioüshe antusu sunain 860.000 km² shiroko Palaaka Kariwe siia Wuinka Atülantika tü makaa anaashatasu supüla aika soou anuwa.
Tü Mmakat sumaasu sutchen Kusina müin sain tü Kusina Kariwe. Niꞌirüin palajana chii alijunakai Küristobal Kolon (alijunaiki: Cristóbal Colon) soꞌü juyaa 1498. Suchikeje antusu maima alijuna supüla apaa mmakat sumüinrua siia antira tü metisa soou tü wayuu kusina.
Wenesueela shiia mmakat palajanaka soou Ameerika Uuchimüin sunain ajutala akuwaitpaa suliia tü alijunaka epaainyajewai, tü makaa alaatusu sunain Atkawaa Karawoowajatü siia suchikeje Atkawaa Wuinpüleka soou Wuinka Marakaaya soꞌü juyaa 1823 sunainje tü ounusu alijunaka suliia mmakat Wenesueela.
Kakaliasu sunain atkawaaka soꞌü alüwata soou mmakat Wenesueela, sunain tü makaa Wenesueela antusu anain anaawaka sutuma sajapü püresitente kakaliaka sunain alüwata. Sooupüna siküla XX ees atkawa suchukuwaya soꞌü tü Temokürasia (alijunaiki: Democracia) tü makaa akanajunusu nujuitapa chii püresitente Markos Peeres Jimenes (Marcos Pérez Jiménez) soꞌü juyaa 1958.
Sutuma antanuꞌanain tü Petüroolia, Wenesueela amioüjasu sunain tü makaa, soou juyaa 1980 ashalasu sukuwaitpaa Wenesueela sutuma wanee kassa sutuma tü alüwatasuka soou mmakat.
Wenesueela münusu shiian wanee mmakat ajuitaaka (alijunaiki: País Emergente) sutuma ayatain nee sumaa Petüroolia shiia ipaa anaaka, siia apünajaa. Tü sutchen soꞌü aikawa shiia 34 (Apünuin Shiiki sumaa Pienchii) soꞌü kajütula siia münusu shiian mmakat sunain pasanain soꞌü katchenpala. Erajunusu müin shiia waneein mma 17 (Poꞌloo Akaratshi) kalüko maima sukuwaitpaa mma, müin sain Palaa (Mar), Uuchi Mujule, Serwa (Selva), Sawanaa (Sabana) siia Uuchi Samatsu (Paramos Andinos).
Süꞌümanasü tü mma aimajunaka sutuma kowierno Wenesueela, 63 % soou supüshuwayale mmakat. Suyashe alijuna siia wayuu kusina sulü shiia 29 miyon supüla juyaa 2012 siia sulüpüna metisalesu, kajamüin eesü sulü Wayuu Kusina, Alijuna Europajetü, Alijuna Apürikajatü siia cheje Asiapüna.
Tü mmakat Wenesueela shiiasu Mmakat Peteralü Temoküratikat, ashajunaka sulü Ashajaanaka sunain Repentensia (Acta de Independencia) ashajushi soꞌü juyaa 1811. Sulü suꞌumain ees 23 (Piama Shiiki sumaa apünuinmüin) siia wanee Outkapüle alijuna müin sain alijunapiapaꞌa Karaakas, siia 311 mma pasanain sulü wuin.
Antunapa Anain
[anaataa | anaatawaa suurala]Soꞌü juyaa 1498 sunain tü apünuintua oünaa soou wuinka chii alijunakai Küristobal Kolon anuwalüshi soou Suwatale Wuin Orinooko (Rio Orinoco) suchikeje alaatushi supünalü Sugolfoin Paaria. Kolon müin niꞌirüin anaachon shiia, nulüwataka wanee pütchi sulü karaloꞌuta sumüin Katolikat Alijuna, kajamüin antakai nain sulü Paraisaa mushii:
- Tamaka jamüin soꞌü tü Mma Anaaka, suwatale wuin ee sushawalajie wuin, tantaka anain, mioüshatasu müin sain wanee palaa kajamüin tü sushawalajie wuin supülasu wuin siia tü palaaka münusu kaa mioüin shiia, musuu atuma chaayan ee tü palaa Kalilea siia Palaa Ouktusu (alijunaiki: Mar Muerto).
- Tamüin jamüin kaa nnojolen tü suwatale wuinka antüin cheje Paraisaa, antusu sulüje wanee mma wattaje cheje Mma Austüralü, ee nnojotsu atijanüin soꞌü jalain shiia; siia tekei saintamüin tü mmakat tantaka anain shiia mma anaasu tü nojotsuka atijanain oꞌü.
Tü sunuliaka Wenesueela nutuma Küristobal Kolon shiia "Mma Anaasuka". Tü sunuliaka Wenesueela antusu nutuma waneeyan alijuna, chii Alonso Ojeda antushi sunain Wuinka Marakaaya, niiraka shipia tü kusina palaajewai sotpaa wuinka siia chii Ameeriko Weskusio mushii: "Ayatusu tü joüchonka Wenesia" (Venezia sulü Italiananuiki).
Sumaiwa soou Mmakat Wenesueela Pürekolonpina (Precolombina)
[anaataa | anaatawaa suurala]
Münusu nee sutuma atijusuka soꞌü, tü wayuu kusina tü sumaiwajatüka chaa soü 30.000 miraa juyaa chejee Amasoniaa, Uuchi Andes siia Kariwepüna. Suchikeje juyaaka Pürekolonpina soou Wenesueela münusu; Paleo-Kusina sulü alijunaiki Paleo-Indio (30.000 a.C - 5.000 a.C), Meso-Kusina (5.000 a.C. - 1.000 a.C), Neo-Kusina (1.000 a.C - 1.500 d.C) siia Kusina-Hispano (1.500 anainmüin joolü).
Tü Paleo-Kusina siia Meso-Kusina tü kusina sumaiwa ainjusu kassa supüla alojaa mürüt mioüyashatasu müin sain tü megaterio, tü mastodonte siia tü gliptodonte; siia suchikeje alojaa jimee siia oünaa sulü anuwa soou wuinka kariwe Sunain tü Neo-Kusina eesü tü apünajaka, tü kepiaka siia tü potshipüko; ainjunusu terapente, wowera, ees atija soꞌü jamüin sukuwaitpaa mma, juyaa siia ekee ein, ainjunusu wayuunkera potshipü müin sain tü Wenus Takariwa Sotpüna Wuinka Walensiaa siia maima kassa soou mmakat.
Tü mioüsuka kusinayu chaa sumaiwa shiia tü: Timotaa-Kuikas chaa mma Andes, antirasu sumaa Chibchas soꞌü sukuwaitpaa nee kaa nojolüin sutuma sunüiki kajamüin wanejatü sunüiki piamaleyan; tü Kariwes supalüsuu mma Orientee, pasanain soou mmakat, Kuyana siia soou mma Suuria, sutuma wanee atkawaa saꞌapain ipüna soou mma Ameerika Uuchimüin; tü Arawaka jimatusu maꞌapan soou joolü mmaꞌipakat Amasonaas, wopumüin, pasanain sunain mma siia wuimpeje soꞌü palaa. Wanee pueulo antaka anain sutuma Arawaka kusina shiia tü Wayuu, koümainka soou mmakat Wajiira chaa wuimpeje soou mmaꞌipakat Suuria; siia tü kusina Kaketias kepiaka sumaiwa soou mmaꞌipakat Fatkon, tü kusina Kaketias ounusu sutuma tü alijunaka chaamüin suriiamüin sunain mmakat; ees waneeyan kusina antaka wattaje, kepiapünasu sotpaa Suwatale Wuinka Orinooko
Tü kusinaka soou Wenesueela ayatasu sumaa potshii, supanaa mujui siia eke ein supüla akumujuna shipia. Tü Timotaa-Kuikas ayatasu sumaa ipaa, sutaa kassa uchii palaapüna kajamüin supülasu awanaja kassa müin sain tü aikawa, sunulia shiia türueke (alijunaiki: Trueque). Tü mürütkana soou mmakat chaa akalia makaa shiia: Danta, Walirü mioükana aii (Tigres dientes de sable), Armatiya mioü siia waneeirü. Sunꞌtapa tü alijunayuko ees soou Wenesueela maima wayuu kusina, ee yootüin sunüiki Arawaka, Kariwe, Chibcha siia Tupi-Waranii. Tü kusinaka sooujatuka Wenesueela sumaiwa atijashatasu kassa soꞌü putchi, akuwaitpaa, aruleja siia eke ein, wanee shiia tü Makiritare kajamüin tü sunuikika mashatasu tü karaloꞌuta Génesis chaa wattapüna.
Sukalia Antunapa anain Wenesueela sutuma Alijuna cheje Epaainya
[anaataa | anaatawaa suurala]
Wenesueela erütnusu palajana nutuma chii alijunakai Küristobal Kolon sumaa tü apünuintuwaka oünaa soou wuin, chaa kai 1 akostoulü soꞌü juyaa 1498, nuntapaa anain sulü Suwatale Wuin Orinooko, suchikeje nulatapaa sotpaa Türinitaa je Towaako.
Tü makaa shiia palajanaka sumüin alijuna, anta anain mma ee cheein kajamüin tü piantuwaka nukuwa nojotsu nüntaa anain mma ee nojolüin shirokoin palaa. Kolon niꞌirüin suwataleeka wuin Orinooko, tü Serwaka mojüle, yaleje ounüshi chaa Sugolfoin Paaria chaa peje sunain Pasanain soou Wuin Marakaarita (Margarita).
Sulaatapa waneshi juyaa, antushi Alonso Ojeda sumaa wanee erajaa mioü soou Wenesueela, niakai alatushi palajana supünalü Sotpaaꞌpuna Parawanaa siia suchikeje soou Sugolfoin Wenesueela Suchikeje tü makaa, akumujunusu tü sukuwaitpaaꞌinjatuka mmakat; ainjunusu tü kowierno Kokiwakoa, akumujunusu alijunapiapaꞌa, karetera siia ekaa sulü makaa; tü alijunapiapaꞌa palajanaka soou Wenesueela shiia: Pürowinsia Marakaarita (1525), Wenesueela (1527), Türinitaa (1532), Jeketu Antalüsia siia Kuyana (1568) siia suchikeje Marakaaya (1676).
Chaa juyaa 1528 chii Reikai Karlos nulüwatain wanee karaloꞌuta ee numüin soꞌü naꞌanapajüin saꞌataa mmakat sumüin apüshika Welser siia apüshika Fugger chejeewai Alemaniaa, sutuma tü ees wanee mma sajapülü alijuna alemaniajewai. Müin sukuwaitpaa suꞌumain wayuu kusina ees atkawaa natuma chii numajatuka Kasike Waikaipüro chaa juyaa 1560
Tü sunuliaka mma soꞌü juyaa münaka shiia Tü Riala Autiensia soꞌü Santoo Tominko siia Santaapa Wookota tuirüa alatusu sajapülü tü Wireinata Jeketü Küranada chaa juyaa 1717; siia soꞌü juyaa 1777 akumujunusu tü Kapitaniaa Supüshuwale soou Wenesueela. Tü makaa katchenjasu sutuma tü Riala Autiensia Karaaka soꞌü juyaa 1786
Ajutala Sukuwaitpaa suliia alijunaka Epaainyajewai
[anaataa | anaatawaa suurala]
Chaa sajalajapa siküla XVIII tü kepiaka sulü mmakat Wenesueela shirüin tü alataka chaa wattapüna müin sain tü Ajutala Sukuwaitpaa Mma Muloꞌusu Ameerikajatü, tü Rewolüsion Püransesa siia tü eishajera karaloꞌuta; tü alataka chaa Epaainya siia eke ein; tü makaa suchijirüin sain tü atkawaaka soꞌü anaawaka soou mmakat.
Chaa juyaa 1748 wanee kamanakat mma siia apünajüi pülanta kakao nulia shiia Juan Püransiko Leon, niakai ashichishi sumüin tü kümpañia Wuipuskuwana (Guipuzcoana) tü makaa shiia palajanaka inꞌnaka supüla ajutala sukuwaitpaa mma. Siia tü palajana atkawaa soꞌü ajutala akuwaitpaa alaatusu soꞌü juyaa 1795 chaa mma Koroo soou wopumüin sunain mmakat Wenesueela, nutuma chii ekülapoo mütsia Jusee Leonardoo Chiriinos
Waneeyan ashichija shiia natümairü Manüer Gual siia Jusee Mariia Epaainya soou juyaa 1797, tü makaa shiia ein maima alijuna siia ekülapoo sumaa; aitnapaa tü makaa nojotsu ajuitüin anaain siia tü eipolojeka ouktusu sutuma tü alijunaka. Siia chii maakai kürioyo Juransiiku Miranta (Francisco de Miranda) ayatashi soꞌü ajutala sukuwaitpaa mma Wenesueela, niakai piantuwashi ekerolüin sulü Wenesueela cheje tü Wera Koroo sumaa nukumajaka nutchen cheje Mmakat Haití, tü nukumajaka nüntaaꞌanain sutuma alijuna inkülejewai.
Tü nainrekaa nojotsu anaain kajamüin, tü alijunaka yootusu mojulü noü siia nuntapaa Koroomüin nojorülesu alijuna sutuma sunüiki tü Epaainyajewai; makaaya alaatusu sumaa tü sainraka tü alijuna Mantüwanos (alijunaiki: Mantuanos)
Soꞌü kai 19 apüril soꞌü juyaa 1810 alaatusu tü shimüinsuka ajutala akuwaitpaa sumüin Wenesueela nutuma chii Wisente Amparaan (Vicente Amparan) sunain kai turaa chii Alüwatashikai soou mmakat Wenesueela ajutunushi sutuma tü Kawildo je Karaakas. Suchikeje tü makaa akumujunusu tü Jutkataa Mioü soꞌü Karaakas (alijunaiki: Junta suprema de Caracas) tü shiia palajana akuwaitpaa supüla alüwata.
Tü makaa alüwatasu anainmüin 2 matsoo soꞌü juyaa 1811, akumujanapa tü Palajanaka Konküresaa sulü Mmakat (alijunaiki: Primer Congreso Nacional). Tü Palajanaka Konküresaa sulü Mmakat aküjusu wanee Apünuintuwa Alijuna (Triunvitaro), kalüko tüirua; Küristobal Mentosa (Cristobal Mendoza), Juan Ekalonaa (Juan Escalona) siia Battasar Patüron (Baltazar Padron). Kashi suchikeje, chaa kai 5 juulio soꞌü juyaa 1811 ashajunusu tü Ashaja Karaloꞌuta soou Depentensia.
Alaatusu wanee kassa, tü palajatuka Repüꞌpülikat Mmakat ashawalasu sutuma sainjalaa alijunaka epaainyajewai, soou juulio chaa juyaa 1812 chii Juransiiku Miranta alüwatashi soou tü jeketüka ejetsitaa, Miranta yootushi soꞌü ajolojaa tü atkawaaka (alijunaiki: Capituló) chaa San Mateo
Tü makaa akülasuu suchukuwaya soꞌü juyaaka 1813, nutuma chii militaraa Simon Woliwat, suchikeje nujapülüin tü mma Kukutaa, nukumajaka wanee oüna sumaa kassa supüla atkawaa, niakai alatushi supünalü mma Andes siia wopumüin sunain Wenesueela; numashi Atanasio Jirardot (Atanasion Girardot) siia Jusee Felix Riwas (José Félix Ribas). Tü alijunaka sutijapaꞌou nuntuinjachi Woliwat sunain Atkawaa epaa Ouktaa, Woliwat atkashi sumaa rialistas alijuna supüla antuinjachi Karaakamüin; sujalajapa tü makaa, Woliwat ekerotushi Karaakamüin anaakaralü, sunainje turaa erajunushi müin ¨Ajutalashiꞌkai¨ alijunaiki ¨Libertador¨ ein nukujüin tü jeketka repüꞌpülikat, tü atkawaaka ayatusu soou mmakat.
Sulaatapa waneshi juyaa asotoosu tü atkawaa sumüin tü korona, nutuma chii epaainyajewai Jusee Tumas Wowes (José Tomas Boves). Sutuma tü makaa, ounusu tü patüriota wattalü chaa Orientaa siia kepiaka sulü tü alijunapiapaꞌa, ajutu musiia tü II repüꞌpülikat Woliwat cheje Jeketka Küranada (Nueva Granada), nukumujüin waneeyan outkaja patüriota supüla neekerolüin nuchukuwaya sulü mmakat Wenesueela kajamüin sajapülüsu tü alijunaka epaainyajewai suchukuwaya, nojorülesu ein alijuna ee nuyurajain Woliwat sunain kassa, sutuma müin nukuwaitpaa ounüshi chaamüin mmakat Jamaika supüla yoota sumaa tü alijunaka chejewai Inkülateraa, suchikeje ounüshi chaamüin mmakat Haití ein antirain sumaa tuwaneirü atkaka soꞌü sukuwaitpaa Wenesueela. Yaleje ajuitushi sunain tü awarajawa soꞌü mma Kayo, nüntaaka soꞌü juyaa 1816. Atkashi soꞌü Pasanainka sunain Wuin Marakaarita nukanajaka, tü repüꞌpülakanaa ayatusu atkain soou Karupanoo siia Marakaai kaa müin ayoutunusu. Ainjunusu waneeyan erajaa, Woliwat niꞌipolojesu tü ejetsitaa repüꞌpülakanaa chaa mma Kuyaana, ein nukanajüin mma Ankosturaa; yaalapa sulü Ankosturaa niꞌitaka tü III Repüꞌpülikat. Siia chaa pasanain sunain mmakat Wenesueela eeshi chii Jusee Antonioo Paes Atkashi soꞌü ajutala mmakat yalapüna.
Tü atkawaa soou mma yanos antusu sunainmüin juyaa 1819. Soꞌü juyaa tü makaa chii Simon Woliwat niꞌitain tü Konküresaa Ankosturaa, yaleje ajuitusu tü ainjaka wanee mmakat mioüshanainjatü eitanusu sunulia müin ¨Mioü Kolomwia¨. Sunain juyaa 1820 ashajunusu wanee karaloꞌuta suchukuwaje ajoloin tü atkawaaka siia ouktaa soou mmakat, sunain tü makaa akettanusu siia ajolosu tü ouktaa soou mmakat Wenesueela, anainmüin 28 apüril soꞌü juyaa 1821. Siia wanee kashii suchikeje soꞌü kai 24 juunio sunain juyaa 1821, Woliwat antirashi soꞌü atkawaa numaa Mikelü Toree (Miguel de la Torre) sunain Atkawaa Karawoowajatü ein akanajüin tü patüriota Wenesueelajatü. Tü atkawaa makaa shiia sujalajie tü alijunaka soou mmakat Wenesueela, apütasu ekü musuu, müin sain tü apütaka soou Marakaaya, tü alijunaka epaainyajewai ekaa soou Marakaaya ajutunusu sooüje mma sunai tü Atkawaa Wuinpüleka soou Wuinka Marakaaya soꞌü juyaa 1823. Sunain apaanüin tü pülasa Puetta Kaweyo (alijunaiki: Puerto Cabello) natuma numajatuka Woliwat akettanusu Sukuwaitpaa Mmakat Wenesueela sunain tü Indetentensiaka.
Mioü Kolomwia
[anaataa | anaatawaa suurala]
Tü Mioü Kolomwia chaa sumaiwa sunainmüinjesu apünuin mma soou Ameerika Uuchimüin; sunain tü makaa ees; Wenesueela sumaa tü Wireinataa Jeketu Küranada siia tü Pürowinsia Wayakila (Provincia de Guayaquila) siia suchikeje münusu Autiensiaa Kitoo. Tü Konküresaa aꞌpanaka chaa Ankosturaa awanajanusu chaamüin mma Kukutaa, ein ashajanüin tü karaloꞌuta Kontitusionka je Kukutaa soou kashii akostoulü soꞌü juyaa 1821, ein aküjunuin sukuwaitpaa mmakat jeketka.
Simon Woliwat niia chii alüwatakai palajana soou mmakat Mioü Kolomwia, püresitenteꞌjashi sutuma maima alijuna, siia wisepüresitente niia Püransiko Paülaa Santanterü (Francisco de Paula Santander). Woliwat ounüshi suriiamüin supüla ajutala sukuwaitpaa mmakat Peruu siia akumaja tü mmakat Woliiwia. Tü jeketka mmakat alüwatasu sunain tü aikünaka, ekaa sulü alijunapiapaꞌa siia sujolojoin tü müliaka ekülapitü. Sutuma nojolüin wanawain sukuwaitpaa tü Woliwariana (Sentüralistaa) siia tü Santanteristaas (Peretalistaas) amojujasu tü makaa; siia sunainmüinjasu tü müliaka sutuma jaamü, müliaka sunain kassa, nojolakaa wanawain sunüiki siia sukuwaitpaa supüshuwale mmakat, tü wenesueelajewai nojotsu sucheküin müinjatu sukuwaitpaa mmakat Wenesueela.
Tü kosiata soꞌü juyaa 1826, niꞌipolojekaa Paes niia apakaa suchukuwaje, numaka chaa Wokoota. Supüla sushalai tü makaa, Woliwat Alüwatashi nee sunain juyaa 1828, tairü sunainje tü, Wenesueela ajuitusu suliia Mioü Kolomwia, tü makaa alaatusu soꞌü kashii nowiempüre sunain juyaa 1829. Sunain mayoo soꞌü juyaa 1830 eitanusu tü Konküresaa Walensiaa (Shiiapünasu outkapüle soou mmakat Wenesueela). Sutuma müin amojujain tü Kolomwia; Wenesueela kachukuwajasu shimiwa müinka wanee mmakat.
Suchukuwaje Mmaꞌipakat sulü Mmakat Wenesueela
[anaataa | anaatawaa suurala]
Sulü Mmakat Wenesueela ees 23 (Piama shiiki apünuin) mmaꞌipakat, wanee outkapüle mma, tü shiia alijunapiapaꞌa Karaakas siia tü repentensia peteral sunainmusuu 311 pasanainka sunain wuin, kayos siia eke ein sulü palaa sotpaa Wenesueela; siia tü mmakat yootaka achirüa tü kowierno Wenesueelajatü, sunulia shiia mma Kuyana. Tü mmaꞌipakat alüwatasu soꞌü sukuwaitpaa shimiwa, ees Kontitusionka Mmaꞌipakatpüle sumana.
- Mmaꞌipakat
| Sunulia Mmaꞌipakat | Alijunapiapaꞌa | Sunulia | Alijunapiapaꞌa |
|---|---|---|---|
| Amasonaas | Puetta Ayakuchaa | Ansuwaateki | Watseloona |
| Apuure | San Petnaanto Apuure | Araawat | Marakaay |
| Wariinas | Wariinas | Woliiwat | Alijunapiapaꞌa Woliwat |
| Karawoowat | Waleensia | Kujeere | San Katchon |
| Deltaa Amakuura | Tukupitaa | Outkapüle Mmakat | Karaaka |
| Patkon | Koroo | Waarika | San Juan Moroo |
| Laara | Watkisimeeta | Meerida | Meerida |
| Miraanta | Lü Tekes | Münakaas | Matüriin |
| Jeketü Espaatta | Lü Asünsion | Pottukeesa | Wanaare |
| Suuküree | Kumanaa | Taachira | San Küristowat |
| Türujiiya | Türujiiya | Yaraküi | San Pelipee |
| Suuria | Marakaaya | Waarkas | Tü Waairaa |
| Repententensia | Mioü Rokee |
Suchukuwaje Mma Sunain Wuitaa
[anaataa | anaatawaa suurala]
Wenesueela antunusu anain ipüna soou Ameerika Uuchimüin, pejesü sunain sulatie Ekuwatoorü; suꞌumain kontinentala mioüsu.
Pürunteraa
[anaataa | anaatawaa suurala]Wenesueela antirasu sumaa 13 mmakat soou Palaaka Kariwe siia Wuinka Atülantika, tuirua shiia: Sumaa Mma Muloꞌusu Ameerikajatü ((Puetta Rikoo siia Mma pasanain sunain Wuin Wirjene); Reinokaa cheje Mmakat Molüko (Kurasaoo, Aruwaa siia tü Kariwe Neerlantes); Mmakat Dominikanat, Püransia (Watalüpee siia Mattinikat) siia Türinitaa je Towaako. Apütasu supüla antanaꞌanain akuwaitpaa, sumaa Kolomwia (430 km), San Küristobal siia Niewet (80 km), Tü Reinokaa Kottusu- Monserat (45 km) Dominikaat (80 km), Santaa Lüsiia (10 km), San Wisente siia Küranadinas (90 km), Küranada (300 km) siia Kuyaana (1150 km).
Soou mmakat antirasu sumaa apünuin mma; suriiamüin Wurasiirü sumaa 2.199 km, wuinpumüin sumaa Kuyaana sumaa 743 km, wopumüin Kolomwia sumaa 2.219 km.
Mma kanainjeka supüla erajaa
[anaataa | anaatawaa suurala]Tü mmakat Wenesueela kanainjesu maima mma supüla erajaa sutuma eke ein, tü mma iꞌitajusu sunain 9 mma tuirua shiia; mma Andes, Wuinka Marakaaya, Insularü, Uuchipüirüa Pasanainka, Uuchipüirüa Orientala, Mmapapüna Deltaikat, Mma Yanos, Suriiamüin sunain Orinooko siia Uuchipüirüa Korianaa.
Sukuwaitpaa mma kanainjeka Wenesueela
[anaataa | anaatawaa suurala]Tü mma kanainjeka Wenesueela supalüsuu sunain apünuin saꞌatawai soou mmakat, chejesü wopumüin chaamüin wuimpeje; tü Uuchipüirüa Andes siia sotpalü wuinka Palaaka Kariwe, tü mma Yanos Wenesueelajatü chejesü sotpaa Orinooko siia alaatusu pasanain sunain mmakat Wenesueela, siia tü Uuchi Masisas soou mma Kuyaana Wenesueelajatü. Palitchon mma kanainka maima sukuwaitpaa sunainjeka müin sain Wenesueela.
Soou Wenesueela tü uuchika akumujasu soꞌü akalia Tetsiaria (Terciaria), jayasuu ipüna soou Uuchipüirüa Orientala soou Kolomwia. Tü uuchikalirü chaa wopumüin sunain Wenesueela antusu sutuma tü makaa, palajanusu tü Uuchipüirüa Perijaa chaa pürunteraa sumaa Kolomwia tü sumioüshe shiia 3.750 m. Tü Uuchipüirüa Andes ajalajaka sunain tü Pikoo Woliiwat antusu sumioüshe sunainmüin 4.978 metros. Tü piamasuka Uuchipüirüa shiia mioüshanaka Uuchi sooujeka mma Wenesueela, tü uuchikalirü sotpasuu tü Wuinka Marakaaya, siia suꞌupüna ees tü washirakaa Petüroolia. Sunainje Wuinka Marakaaya, Uuchipüirüa chaa mmaꞌipakat Meriida siia Palaaka Kariwe, ashawalasü tü Uuchipüirüa Koroo chaa mmaꞌipakat Patkon.