Woumainkalü

Woumainkalü (alijunaiki: Nuestro territorio) shia sünülia tü mmapa'akalü eere kepiain naa wayuukana. Noumainsü sümaiwajee sünainmüin joolu'u. Wajiira münüsü süka wayuunaiki.

Jalapünaasü noumain naa wayuukana

Wajiiraka o'ttusu palaajee sünain Kolompia otta müsia Wenesuweera, eere o'ttuin tü mmakalü Ameerika shi'ipo'u tü palaakalü.

Sümulo'u tü mmapa'akalü shia 25.000 km², chejeesü o'ttuin nulu'ujee wanee mma Kastiyeete münüsü otta yalejee süsa'watüin tü alijunapiapa'aka Marakaaya cha'aya Wenesuweera otta tü mma Süchiimma wopumüinkana, chamüinre uuchimüin.

Tü noumain naa wayuukana eitajaanüsü icha sümaiwa natuma naa alijunaka kakumainka sünülia Kolompia otta Wenesuweera. Aapaanüsü wanee sa'ata sümüin Wenesuweera otta wanee sa'ata sümüin Kolompia. Akatsa'a, namüin naa wayuukana nnojotsü akatajaain nakuwa'ipa, sükajee ayatüin naya kottuin sulu'u tü noumainka. Namüin naa wayuukana nnojotsü katatüin tü mmakalü, süka jamüin, tü wayuukalüirua kapüshisü Kolompiapünaa otta Wenesuweerapüna.

Süja'lajaapa tü juyakalüirua XIX ayatüsü asünajiraanüin tü wajiiraka sutuma Kolompia otta Wenesuweera^[1], akatsa'a nou chi juyakai 1891 yootiraanüsü süchiirua sutuma tü alijunakalüirua sünain tü Laudo Arbitral Español eere akanajüin Kolompia, sükajee saapaain shi'ipakaa mulo'u, mapa, nou chi juyakai 1941 anouktünüsü tü pütchika shii'iree ayatüinjatüin sukuwa'ipa.

Sünülia tü mmakalüirua

Sünülia süka wayuunaiki

Uuchi eekalü wajiirapünaa

Suuyashe wajiira

Sutuma sotpain tü palaakalü, antüsü weinshi tü joutaika chejeejatüka palaapünaa, tü joutaika antiraasü sümaa tü mmapa'akalü otta sükajee müin shia, e'ewaisü tü juyaka eere mulo'uin tü uuchika müinka cha'aya Sierra Nevada süka jamüin tü sirumana antaka sutuma tü joutaika ajuupatünüsü sutuma tü uuchikalüirua.

Sükajee tia, tü juyaka nnojotsü a'itüin wanaawa sulu'u tü mmapa'akalü wajiira, waneejatüwaisü tü sukuwa'ipaka, sutuma müin shia, eesü mma eekai wuitashaatüin otta eesü mma eere aishaatüin tü miyaasüka.

Cha'aya wunapümüin sünain tü uuchika Sierra Nevada kojuyasü tü juyaka otta wuitüsü tü wunu'uliaka sutuma eeshaatain tü wuinka, tü juyaka sülatirüin tü 3.000 mm sünain wane juya, otta eesü tü mmakalü cha'aya palaaje eere alin shii'iree tü juyakalü süka jamüin tü juyaka süsa'watüin ne'e 300 mm.

Palaapünaa sünain tü mmapa'akalü Wajiira asha'walaashi chi uuchikai Makuira, wane uuchi asa'watakai 900 meetüro iipünaamüin, chi uuchikai chia nujuupatüin tü sirumaka sümaa tü shiwiiraka süpüla wuitüinjachin waneepia otta wuitüinjatüin tü wunu'uliaka eekalü na'ato'upünaa, sükajee müin nia yaa, a'imajünashaanashi süka sünülia parque natural.

Wunu'uliakalüirua sulu'u Wajiira

Wuna'apü, cha'aya Makuira otta wunapünaa sünain Sierra Nevada, otta tü wuna'apü akumajaaka sutuma tü wuinka shorottaka nulu'ujee chi süchii ranchería, süchii aja'ttushi süchimmamüin, naya a'wanajaawaika tü sukuwa'ipaka wajiira süka jamüin shia eere kojuyain ne'e tü wuitüshiikalü. Mainma shiyolo tü mmapa'akalü Wajiira, eesü mma eekai wuitüin ma'in otta eesü mma eekai jososhaatüin.

Kojuyasü tü luwopukalüirua cha'aya Wajiira, tü luwopuka o'ttusu sünainjee juya eekai mulo'u ma'in, suwataale wuin suulia otta akumajaasü sümüiwa, tü luwopuka e'ipünaasü wuin sanyaa laa, otta tü wuin apütaaka laairuku aapaanüsü sutuma wayuu süpüla o'oojoo, aja'itaa otta süsüin mürülü otta tü wuchiikalüirua. Tü alatakaa wajiirapüna sümaa tü sukuwa'ipaka tü juyaka müsüka saa'in tü alatakaa cha'aya aapürika eere tü wadis, sahel otta sahara.

Sotpa'a tü süchiika otta tü luwopuka süntapa'a shiroku tü palaaka, eipünaasü wuin süsüin wunu'uliaka otta akumajaasü sünainjee tü mankülaarü münaka, eere kojuyain tü wunu'uliaka jouutkalü sotpa'a palaaka otta atüjaka asaa wuin palaasü. Otta shiroku tü wuinka eesü tü she'e palaaka eere mainmain tü jimeka, jiisolü, otta supushuwa'a tü wuchiikalüirua she'eeka tü wuinka palaasü. Otta müsia eesü tü wuchiika katünasüka müinka saa'in tü flamenco münaka, tia wuchiikai antawaishi wajiiramüin sünain ekawaa otta süpüla kashukulin naya.

Shi'yataaka anain na wayuukana cha'aya Wajiira

Tü wajiiraka chejee sümaiwajee suumain tü wayuukalüirua, nala wayuukana, nnojoishi jooin napüla na alijunaka sükajee eejirain naya namaa na alijunaka, sutuma müin naya, tü nakuwa'ipa ayatayülia müinma yaa, nnojotsü amüloolin tü nanüikika, tü neküinka, tü nakuwa'ipaka, otta müsia atüjashii naya aapawaa sukuwa'ipa na alijunaka sünain nnojoluin noulaain tü nakuwa'ipaka, müinka saa'in tü epijaaka kaa'ulaa, mürülü otta tü nashe'inka.

Uuchejee sünain wajiiraka, kepiashin na alijunaka apütaaka na'aka na wayuukana, nala alijunaka a'yataashin sünain epijaa mürülü otta sünain apünajaa, o'unushin chamüin süchiirua sainyaa tü wuinka ashakatakaa sünainjee tü uuchikalüirua. Mainma kasa tü napünajaka müinka saa'in tü rooko, maawui, maiki otta eekai eein.

Müinma yaa eesü tü ayu'laaka karwon sulu'ujee tü mmapa'akalü, eesü tü ayu'laaka kaasü otta petürrolia, tia ayu'tnaka o'unusu wattamüin natuma na alijunaka shii'iree nakumajaain sukuwa'ipa. Tia aa'innaka süka tü mmapa'akalü nnojotsü achekünüin sutuma wayuu süka jamüin eesü mojujirawaa otta outirawaa sünainjee sülia tü mmakalü.