Yonna

Tü Wikipeetia
Majayülü otta wane jima'ai sünain ayonnajaa
Pütchi süchiki yonna

Yonna (alijunaiki: baile-danza) shia wanee akuwa'ipa kapülanshaataasü sutuma tü wayuukalüirua. Apünüinsü tü kasa sulu'ukalü achiki: Achajaasü anaawaa sümaa süpushuwa'a tü kasa eekalü, akaalinjirawaa, otta sukuwa'ipa tü shuli'walakalüirua, ka'ikai, kashikai, namaa naa wayuukana. Naa wayuukana antiraashii sünain tü yonnakalü, süpüla nnojoluinjatüin motüin naa'in tü nakuwa'ipakalü. Tü sukuwa'ipakalü tü yonnakalü kakaliairü.[1]

Tü yonnakalü wanee sukuwa'ipa wayuu sulu'u tü woumainka wajiira. Jüchiirua tü wachajaaka shia achecheraa tü akuwa'ipaka, painwajirainjana naa wayuukana otta shia tü we'rakaaja'a sulu'u tü mmapakalü.[1]

Sukuwa'ipa saainjia wane yonna[anaataa | anaatawaa suurala]

Ayonnajawaa sutuma tepichi

Sünain tü yonnakalü, chi toolokai "waaseei" müshi sümüin tü jietkalü. Awataa müsia tü jietkalü nüchiirua chi toolokai wanaa sümaa shi'yalajüin kashaka. Shiakalü sujutalüin tü sushe'inkalü (Sümantain) süka piamale'eyaa sajapü, otta chi toolokai süüsüntüshi, eejüsü naa'in suulia nujutuuin. Mapüsapa nia, otta müleka nujutuule chi toolokai, ekerotüshi wanee ni'iraka, jee ekerotüsü wanee jierü. Müleka nuju'itüle chi toolokai sutuma mapüsaa sünain nnojolin nujutuuin, a'waajünüshi sutuma tü wayuukalüirua. Otta tü jietkalü a'waajünüsü müleka anachonlee ma'in shiyonnojia.[1]

Shiyonnojüin wayuu wainma; eesü su'wanajaale tü shi'irakalü kaasha: sukua kaarai, kaaraikuwayaa (los pasos del alcaraván), süchira'ira majayülü (movimiento de los senos de la señorita), sukua waluuseechi (pasos de cataneja) otta janyulerüyaa (hacer como las moscas).[2]

Sünain tü yonnakalü, ojuittusu eekai eein, eekai sütüjain ayonnojaa. Naa jieyuukana naneeküin chi toolo eekai nütüjain ayonnojoo otta müsia chi wayuu eekai kamalain sümüin. Sünainjee tü yonnaka ottusu tü maka:

  • Aleewajaasü wayuu sutuma yonna.
  • Ayonnajüsü wayuu ma'aka sütüttaale juya.
  • Eenajaanüsü wamajayütse sünain ayonnajaaka.
  • Kachepasü wayuu majayülü sulu'u piouui.
  • Karatselu'ushi jima'aliikana sünain ayonnajaaka sümaa majayülü.
  • Kawuliijanasü jieyuu sünain ayonnajaa.
  • Kawuiijanasü jieyuu sünain ayonnajaa.

Yonna süpüla e'iyatünaa[anaataa | anaatawaa suurala]

Tepichi sünain ayonnajaa

Tü yonnakalü e'iyatia sulu'u wanee akuwa'ipa, wanee mi'iraa, wanee shaitaa, wanee talataa. Wanee akuaw'ipa kakaliairua no'ulaküin naa wayuukana, jee ayatayülia maa'ulu yaa. Tü yonnakalü aainjünüsü saa'u kasa wainma; paalainka eesü yonna saa'u jeket ka'wayuusee, eesü yonna süshakatiria jee suju'itia wanee majayülü, jee nüntia wanee wayuu eekai washirüin. Eesü yonna lapüjee jee suchuunajala wayuu ouutsü, suchuunajala süseyuu süpüla süle'ejia naa'in wanee wayuu eekai nuutajünüin, süpüla anainjachin chia wayuukai suulia tü ayuulii antakalü nünain.[1]

Tü yonnakalü anasü süpüla nantiraaya naa wayuukana, antüshii naa eekai kepiain wattapünaa, süpüla outkajawaa wane ka'i, piama ka'i shiale. Eesü ekawaa je asawaa sünain natüma naa aainjüshiikana tü yonnakalü. Tü yonnakalü sü'ütpa'asü nipia chi wayuu aainjüshikai, süpa'a wane anashii, uleinjatü, nnojotsü eenjatüin wane kasa süpa'a, suulia sheewaain no'uui naa ayonnojüshiikana. Ayonnojüshii su'upünaa shi'ira wane kaasha. Chi toolokai süüsüntüshi süpüleerua tü jietkalü, otta tü jietkalü nüchiirua shi'ire sujutireein nia, su'ulaküin kojuya sukua tü yonnakalü, jutatüsü sütüna tü jietkalü sümaa wane kuluulu ayonnajia saa'u, sajapulu'ujuin sot tü kuluutkalü sünain jutatüin tü sütünakalü. Wooseei, wooseei, püsaaja pumiirua, müshi chi toolokai sümüin tü jietkalü, “müleka isale püchiki pujuttirüin taya”, malu'ulu.

Tü jieyuukalü pachikuatüsü, je chi toolokai ke'iraküshi nujuttapa o'ulaka mapüsale nia, ekerota müshia wane ni'iraka. A'waatüna aa'uchi chi eekai nujutuuin. Wanee toolo eesü apünüinre tü jieyuu niyonnojokalü amaa, sünain pachukuwatüin.[2]

Sünülia tü sukuaka yoona: sukua woushi, pa'ataasü, pachukuwatüsü, sukua samulu, sukua wawaachi, sukua peerü, sukua jeyuu, sukua kaarai, ta'itaichira, sukua jierü pülaa'inrü.

Tü yonnakalü eesü müleka saainjünüle shi'ichijee wanee lapü[anaataa | anaatawaa suurala]

Tü yonnakalü aainjünüsü shi'ichijee lapü suchuunajaala süseyuu wayuu ouutsü, süpüla alaatiria wane kasa, makatka saa'in ouktaa, pasiruwawaa, kasachiki, otta wane kasa eekai sülatüin namüin naa wayuukana. Aainjünüsü yonna müleka suchuntülee süseyuu ouutsü , aainjünüsü aipa'a, eeiwa'aya aikalü, kaleo'u, eesü müleka saainjünüle suju'itia wayuu majayülü ma'aka sukuwa'ipa soushi.

Sünain tü yonnakalü tü jietkalü kekiaalajasü wane kuluulu miyo'u, kashe'insü wane sümantain tü sumaiwajatkalü, kachepasü paipai jee wüin ajuruttuushi süka paipai ishosü. Chi toolokai si'iralu'ushi jee wainrenyalu'ushi.[1]

Shi'ipajee sukua'ipa[anaataa | anaatawaa suurala]

  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Símbolos, espacio y cuerpo en la Yonna wayuu
  2. 2,0 2,1 ¡Se baila la Yonna! ¿Sabías que en La Guajira no solo se baila vallenato?