Wayuunaiki

Mma eere yootunuin tü wayuunaikika

Wayuunaiki (alijunaiki: Idioma Wayuu) shia nanüiki na wayuukana, tü süyaawaseka soo'opünaa tü mmapa'akalü süpüshua'a shia ISO 639-3: guc, yootünusu natuma 400 miira wayuu süpa'apünaa tü mmapa'akalü, ekirajaanüsü sünainjee tü eii, aashajaanüsü sulu'u tü mmapa'akalü Wajiira cha'aya Kolompia otta müsia sulu'u tü mmapa'akalü Suuria cha'aya Wenesueela, tü wayuunaikikat o'ttüsu sünainjee tü anüikiikalü mülo'u arawaaka. Sulu'u tü mmakalü Wenesueela nünainjee chi juyakai 1992 shia wane anüiki kojutkalü wanaa sümaa tü waneeirua anüikikalüirua.

Amülooijeesü tü anüikiikalü

Naashin na atüjakana süpüleerua ayaawaja sütsüin wane anüikii, eesü ma'aka 600.000 wayuuirua müinma yaa na aashajaakana wayuunaiki, akatsa'a ayatüin ne'e amülooijeein tü anüikiika süka jamüin tü wayuukalüirua müliashin sutuma mainma kasa alatakat namüin makatka tü o'onowaa, ayuuli otta sutuma yalain naya sa'aka sukuwa'ipa alijuna.

Tü wayuukalüirua napütüin tü nakuwa'ipakalü otta tü noumainkat sutuma tü maletshaaka cha'aya Wajiira otta süka jamüin na wayuu jekennu nnojotsü nacheküin tü nakuwa'ipaka, o'uneeshin ne'e alijunapiapa'amüin sünain a'yatawaa.

A'yatawaa süpüla ayale'era sukuwa'ipa tü wayuunaikikalü

Müinma yaa eeipa wane karaloꞌuta ashajuushi süka wayuunaiki otta müsia süka alijunaiki, tia karalo'utaka ajutüsu pütchi chamüinree Kolompia otta müsia Wenesueela, sünülia karalo'utaka tia shia WAYUUNAIKI.

Müinma yaa ashajünüitpa süka wayuunaiki tü nüshajüinkat chi alijunakai kolompiaana Gabriel Gracias Márquez, eesü joolu'u süpüla aasheje'etnüin tü kuwentaka Po'lootuamüin po'looin shikii juya amiiwa'awaa (Cien años de soledad) süka nanüiki naa wayuukana.

No'u chi kashikai tisiempüree nükalia juyakai 2011, tü Fundación Wayuu Taya a'leewajaashii sümaa Microsoft süpüla akumajaa wane süpülajana tü pütchikalüirua süka wayuunaiki eere ayaawatünüinjatüin tü pütchi wanaawaka sümaa tü korolokalüirua makatka tü kachuweera otta tü pütchi jekennu, sünülia tia karalo'utaka shia Pütchimaajatü komputatoorachiki wayuunaikiru'usu.

No'u chi ka'i 27 no'u kashikai pepureerou nükalia chi juyakai 2023 o'juitusu tü Wikipeetia süka wayuunaiki, tü Wikipeetia wayuunaikiru'u shia wane süpülajana tü pütchikalüirua sümaa ashajuushin shia. Wikipeetia shi'ipajeejatü tü shi'yataaka anain tü Wikimedia Fundation süpüla kojutuinjatüin tü anüikiikat otta tü natüjainjatka alijuna otta wayuu soo'opünaa tü mmapa'akalü.

No'u chi ka'i 23 no'u kashikai maatso nükalia juyakai 2023 ekeraajünüsü tü shipiainjatüka tü ekirajawaaka wayuunaiki sulu'u tü ekirajiapüleeka N.o 4 Majayütpana, eere nekirajaanüinjanain na tepichikana sünain ashajaa tü wayuunaikikat otta süpüla pansaainjatüin tü pütchikat natuma na ekirajaashiikana sünain tü anüikiika, tia a'yatawaaka o'ttusu nutuma wane alijunaka kanüliakai Yasir Bustos, nia chi achajaakai sukua'ipa süpüla keraainjatüin tü shipiaka tü wayuunaiki nutuma.

Wayuunaiki:

wayuu 'persona' + - naiki, de anüiki 'lengua' o 'palabra'.

Sukuwa'ipamaajatü tü wayuunaikikalü

Aacheemaajatü wayuu

Sulu'u tü aacheemaajatü wayuu eesü leetüra makatka tü; A, Ch, E, I, J, K, L, M, N, (Ñ), O, P, R, S, Sh, T, U, Ü, W, Y otta müsia Ꞌ

Küramaatikaa

Wanee anüiki akülütinantaa (Aglutinante) süka jamüin epeꞌipajaasü tü pütchika. Süpüla eenajaa wayuu toolo münüsü (-kai) otta süpüla na jieyuukana müsü (-kalü)

Süyaawase tü pütchika

	Nüpüla toolokai	Süpüla jietkalü	Namüin napüshua'a
Chi yootakai	Chii (Este)	Tü (Esta, Esto)	Na (Estos, Estas)
Nüpüla aapajüikai	Chira (Ese)	Türaa (Eso, Esa)	Nalaa (Esos, Esas)
Nnojotsu-kanainjein	Chisa (Aquel)	Tüsaa (Aquella, Aquello)	Nasaa (Aquellas, Aquellos)
Wattalü	Chia (Aquel lejano)	Tia (Aquello lejano)	Naya (Aquellos/as lejano)

Tü pütchika süpüla asakirawaa müinka saa'in ¿Jarali? waneejatü napüla na jieyuukana müsü jaralü, nüpüla chii toolokai müsü jarai otta namüin napüshua'a müsü jaralii. Maleesüja'a süpüla tü pütchika süpüla asakirawaa kasa müinka saa'in süka jamüin otta jamüsü (jamüsü, jamüshi, jamüshiin) otta sümaa tü pütchika süpüla asakiraa jetsüirü, a'wanajaawaisü shi'ipajee tü anüikika müleka sülatülee otta müleka nnojorülee sülatüin (jetsüirü, jetsüichi, jetsüina) müsü müleka nnojorülee alatüin wane kasa (jetseerü, jetseechi, jetseena).

Ayaawatia pütchi süpüla sünülia wayuu (Pro-nombres)

Sulu'u anüiki wayuu:

	Toolokai	Jieyuukana	Namüin napüshua'a
1ª Wayuu	Tayakai (Yo masc/toolo)	Tayakalü (Yo fem/jierü)	Waya (Nosotros/as)
2ª Wayuu	Piakai (Tú masc/toolo)	Piakalü (Tú fem/jierü)	Jia (Vosotros/as)
3ª Wayuu	Nia/kai (Él)	Shia/kalü (Ella)	Naya (Ellos/as)

Ayaawajia süka wayuunaiki

1. Wanee, Waneshi, Waneshia
2. Piama
3. Apünuin
4. Pienchii
5. Jarai
6. Aipirua
7. Akaratshi
8. Mekisat
9. Mekietsat
10. Poꞌloo
11. Poꞌloo waneeshimüin. Yaajee yaa waneepianjachi chi po'lookai, akatsa'a eeinjachi chi pütchikai -(amüin) süchiirua tü ayaawajiakai sa'ato'u chi po'lookai; ma'yaa: 12 p. piamamüin, 13 p. apünüinmüin, 14 p. pienchimüin, 15 p. jaraliimüin, 16 p. aipiruamüin, 17 p. akaratchimüin, 18 p. mekiisalü'ümüin, 19 p. mekietsalü'ümüin.

20. Piama shikii, sülatapa tü po'loosükalüirua, acheküsü e'itaanüinjachin chi pütchikai shikii süpüla ayaawajünüin tü kasa süchikejee chi po'lookai, ma'yaa: 30 apünüin shikii, 40 piechi shikii...

100 Poꞌloo Shiikimüin

Karalo'uta ekirajaaya wayuunaiki

• Cartilla para aprender wayuunaiki.
• Compendio de la gramática de la lengua wayuu
• Manual de la lengua wayuu
• Curso inicial de lengua wayuu. Lectoescritura y gramática básica
• La conjugación del verbo en la lengua wayuu
• Ortografía de la lengua wayuu