Epi sutuma Wayuu

Sunu'use Wayuu (alijunaiki: Medicina tradicional Wayuu) shia tü shipikalü ayuulii sutuma wayuu, tü epi sünainmüinsü chi piachikai aka jamüin nia atijaaka saa'u sukuwai'pa süpana wüittüshii anakalü süpüla wanülüü, tü piachikalü sütüjaa aa'ulu süpüshuwa'ale kapülakalü süpana mojuui, shia tü a'yatawaa sümaa lania, shia süsheyuu süka jamüin shiain atüjaain saa'u anaatiraa suwanülüüshe wayuu.^[1]^[2]

Tü piachiikalü joüsu sümaa maakalü, tü soushikalü shikirajüin sünain maakalü, tü piachiikalü eesü süpüla tooloin otta jierein, nnojotsü kasain süchiki. Tü süseyuukolü antüsü shimiiwa saa'u jintulü'iwa müsü sukuwa'ipa: Wane ka'i tü jintutkalü aapuusü, akutkajaasü aipa'awai, sünainjee türa alapüjaasü wane soushi piachi; sünainjee maka, antitnüsu jintutkalü akumüjünüsu saa'u jamüinjatü sukuwa'ipa joolu, asürütnüsü sutuma laa'ülaa atüjaka süpüleerua, ekirajaanüsü saa'u piachiwaakalü.^[3]

Sunu'use Wayuu

Shira Wüi (alijunaiki: Ron de culebra ciega) Süsüin wayuu eekai yülüin shiipüse, tü maka, asünüsü wanee asüshi so'ü ka'i, jimatashaanuinjatü sünain tü maaka; tü wüika (maka akuwa'ipa) ekerotitnüsü sulu'u wanee maraaja (pateeya) kalu'usu chirinche, yalejee apütünüsü mainma ka'i. Kettaapa jia, aikünüsü sümüin wayuu eekai cho'ujaain amüin.

Pali'ise: Shia tü süma'anaka tü piachikai otta tü alüüika, süpülasü o'oojitna majayülü otta müsia süpülasü ayuule müinka sa'in tü samutnapa (Epilepsia), tü wunu'ukai chii antünüsü anain cha'aya uuchii Makuira cha'aya Wajiira.

Je'yutse : Supülasü ayuulee so'u sütaa wayuu otta müsia jootüsü.

Eechuwaa - Yaichua: Supülasü aiwaa ale'e.

Poolot: Supülasü ayuulee ataa, shitaa.

Maluwa: Shia wanee wunu'u mülo'u ka'apuyuu, antüsü sünainmüin 3 (apünuin) waraa iipunaamüin, eesü cha'aya Wajiira otta eere anain mmakalü süpüla süsotüin, tü wunu'ukai chii supülasü shunui (Gripe) otta müsia süpüla kasa so'u asuushi.

Jawaapia: wunu'u süpüla kashajaa otta aiwa ale'e, tü maka alakajünüsü, kettaapa asünüsü sutuma wayuu; wunu'ukai chii nnojotsü maimain, jouutsü cha'aya Wajiira.

Alouka: Süpülasü aiwa ale'e, shunui o'ulaka müsia süpüla ayuulee so'u wasoso.

Samuttapai: Süpülasü shunui o'ulaka müsia süpüla oushuwaa.

Waraaralü: Süpülasü sükashi jieyuu (Menstruación) otta müsia süpüla juyantaa ale'e jo süpüle eekai oorolüin süle'e (Gases).

Wainpiraicha'a: Süpülasü asütaa ata (Picazón de Piel) jee shitaa (Hongos de Piel).

Suurala aipia: Süpülasü ayuulee makatka tüttaa aipa'a (Sudoración Nocturna).

Shi'ipajee sukuwa'ipa

[1] La medicina ancestral de los wayuu

[2] Plantas medicinales wayuu como estrategia pedagógica para el fortalecimiento de la educación propia en la escuela Indígena Rural Maluaizao en los grados sexto y séptimo

[wunu'u-3] El valor de las plantas y rituales del pueblo Wayuu durante la pandemia

[1]

[2]

[3]