Lapü

Tü lapükalü (alijunaiki: El sueño): Wainma sukuwa'ipa tü lapükalü namüin naa wayuukana. Tü lapükalü antawa'isü namüin naa wayuukana natunkapa, wanaa sümaa neemeraain süchikijee süpüshua tü naa'inrakalü. Yalapa wane wayuu sünain a'lapüjawaa, tü naa'inkalü wattasü eere suumain tü lapükalü eere pülain nia. Eesü lapü eekai shi'iyatüin tü kasa alateetkalü sümüin nüpüshi wane wayuu, akanasa'a ko'uuin naya sütüma wane lania. Saajüin tü nanoujakalü anain naa wayuukana, tü lapükalü wayuu sümaiwa.^[1]

Süchiki lapüs

Saajüin tü nanoujakalü anain naa wayuukana, tü lapükalü nnojotsü shiyain tü atunkaakalü, shia wane kasa ee'iyatünüsü namüin süpüla eeinjatüin naa'in süpüla wane kasa eekai sülatüinjatüin. Tü lapükakü süküjain tü shiimainkalü waneepia, matüjüinsalü aküjaa alawaa.

Eesü wayuu eekai nnojolüin soonooin sümaa tü lapükalü; alata müsia wane kasa sümüin.^[2]

Wana'a suma walapujain wane'e joutai supulajatu maka ewaimjanain , otta musia walapujale maka wo'ojokai main wuim yarutsu supulajatu wane'e putchi mojüsü tuu alatajatkat otta musia sulatajatule wane kasa'a mojüsü makat sain wapushi; machikusu wane wawalia supulajatu maka outajatule wei, otta musia sujutule wai'i supulajatu outuin wane'e wawala, wana suma sulapujanuin wane'e joutain sulu'ujale shia supulajatu sushetiruin kemion, akajaa wana'a suma'a sulapujain sunain jemeyuluin shia supulajatu wane'e kasachiki tu'u antajatukat sunain wane'e apushi wana'a suma'a ewain supulujatu ottajatu wane'e wayuu eke'e apushin kottirasu.

A'lapüjawaa

Tü a'lapüjawaaka sümüin wayuu shia wane kasa mülo'u, nnojotsü oo'ulaanüin ne'e mayaa. Sa'akajee wane apüshii otta sünainjee wane e'irukuu, eeshi wayuu eekai anashaatain alapüin, naya yootaka otta aashajaaka sünainjee tü nülapüinka jee müsia naya atüjaka süpüleerua e'iyataa kasain kasapülajatüin wane lapü. Naa atüjakana süpüleerua wane lapü naya naa laülayuukana, sükajee kakoroloin naya lania otta sutuma ko'uuin naya sümüin.^[2]

Süpüla soonoonüin amaa wanee lapü, acheküsü a'innamaatünüin tü süchuntaka; ja'itairua maalin shia, a'innamaatünüsü süpüla sülatüin noulia. Süpüla sülatamaatüin tü kasa mojusu, maka shiale sukuaippain tü lapükat, achajaanüsü tü süchuntaka, eesü lapü eekai achuntüin o'ojiraa süka lania, eekai achuntüin ekawaa jee yonna, eesü lapüt eekai achuntüin kaa'ulaa otta pa'a, eesü lapüt eekai achuntüin kakuuna, otta mainma kasa süchuntaka namüin naa kalapüinka paala.

Kapülainshaatasü tü lapükat sümüin wayuu sutuma shiain e'iyatünüin tü kasa alateetka mapeena. E'iyatüsü süchiki anaa, mojaa akuaippa, süchiki ouktaa jee süpüla aapiraa süchiki kasachiki mülo'u soo'opünaa tü mmakat, makatka saa'in süntüinjatüle wanülüü. Naa wayuu alapüjaashiikana apüralaasshii sümaa anain sukua'ipa shi'iree sünouktaain nakuaippa.

Sülapüin wayuu nnojotsü müinka saa'in sülapüin alijuna, waneejatü. Ko'ujeejanasü tü na'lapüinkat , aka jamüin, eesü sulu'u sukuaippa wayuu wane atüjaa shikiirujeejatü tü laülaayuukana je sünainjeejatü naashajaain sümaa tü laniakat.

Saashin wayuu laülaayuu, tü mmakat jee müsia tü wopukolüirua kaseyuusu, sutuma müin shia, waraittapa wane wayuu acheküshii ai'majiraain suulia kasa mojulaasü eekai wanaain nümaa; maka eere yootshi nüma'ana acheküsü no'yotüin yootchon wopul'u eere nia waraittuin, müinka saa'in wane luwopu, isashii jee laa eere ja'yain süchikkuwa wane kasa. Müsüja'a nu'unapa akolojoon sulu'u wane miichi eekai yüütüin paala, eeinjatü ekawaa natuma, eeinjatü kepein otta asijuushi shiküin yolujaa süpüla najuitüin suulia tü miichika otta suulia mojuin nalapüin mapeena.

Waneejatuwaisü tü lapükat, shiaja'a ne'e cho'ujaain atüjaanüin aa'u jamalu'uluin tü shi'iyateeka sümüin wayuu. Maka nnojorülee oonoonüin sümaa wane lapü, chi lapükai antawaisü weinshi, ajolooshi ne'e sülatapa tü süküjeetka achiki. Naa wayuu apüralaakana otta oonookana sümaa wane lapü, anasü waneepia nukua'ipa.<ref name=lapü>

Sümaiwa

Sümaleeiwa ma'i tü lapükat sünainjeejatu sülapüin wayuu laülaayu, wayuu eekai mülo'uin, maka sa'in woushinuu, maka watuushinuu.

Eesu lapü eekai aküjain anaa, eesu lapü eekai aküjain kasa mojusü. Eesu lapüt eekai aküjain washirüü. Tü lapü aküjaka anaa shia nalapüin naa wayuu kama'anaka lania namaa napüshi eekai shikiipüin tü apüshiikat. Musuja'a tü lapü mojusuka shia tü shikiiruujatka wayuu eekai omojüjün sukuaippa.

Chi lapükai e'iyatüshi wopu sümüin wayuu, nia alü'üjaka wayuu sulu'u wanee mma eere nnojoluin ka'i. Sulu'u wane alapüjawaa nnojotsü ka'i jee müsia eesü tü saa'inkalüirua wayuu eekai ouktüipain. Suumain lapü pülasü.

Wainma sukua'ipa tü lapükalü

Eesü lapü süpüla aapiraa: shia eere naapinnüin soo'opünaa wane kasachiki chi wayuu eekai ala'ülaain.

Eesü lapü supüla washiraapia: shia eere nüsürünnüin wane wayuu süka lania; a'leeyatünüsü noo'opünaa, apüralaa müshia chi wayuukai sümaa.

Eesü lapü saa'u wayuu majayülü.

Eesü lapü naa'u wayuu jima'ai.

Eesü lapü süpüla lania.

Oonoonee amaalü tü lapükalü süka jamüin shiain alatirüin wane kasa mojusu suulia wayuu.

Sü'lapüjaakalü anain wayuu

Alapüjaana amaa wayuu eekai kama'aichin anaajaain.

Alapüjaana amaachi eekai wattain sulu'u wanee mma tia keeyatiasü wane kasa sümüin nüpüshinuu otta sülatia kasa mojüin eenakiasü kasa anain.

Na'aya lapü eekai achuntüin ekawaa.

Na'aya lapü eekai achuntüin ayonnajirawa maka kasha.

Na'aya lapü eekai achuntüin mürülü maka sa'in pa'a, maka sa'in kaliina, maka annerü, eesu sulu'u mutsiaan eesu sulu'u shotolüin, süchiirua kasawai kanainjeejatüin tü laapüka.

Soo'omüin tü pütchika

Laput wanouja anainrü ma'in jee kajutusu watuma wa'lapüin. Aapitsü wa'lapüin süpüla kasa alatüinjatüin sümuin wapüshi.

Mainma Mma we'raajakaa wa'lapüinru'u.

yootushii waya lapülu'u namaa wapüshi kama'ainain anajaain.

Talatüshi wayuu anale ma'in nü'lapüin.

Eekai a'lapüjaain sümaa anneerü mainmainjajatü alijuna na'aleewain.

Shi'ipajee sukua'ipa

[1] Los sueños y su importancia en el pronóstico y tratamiento de la vivienda de los wayuu en Venezuela]

[lapüt-2] 2,0 ^2,1 El mundo de los sueños en la cultura wayúu

[1]

[2]