Pütchipü'üi

Pütchipü'üi (alijunaiki: Mediador) wayuu atüjashi aashajawaa je yoota süchiirua anaatawaa kasa sulu'u nakuwa'ipa.^[1]

Nia chi e'ikajaakai sünüiki wanee wayuu namüin naa waneeirua müleka sülatüle wanee kasa, niakai a'yataashi süpüla anaataa sukuwa'ipa wane kasachiki otta anoutaa wane pütchi eekai nnojolüin pansaain nanainjee wane wayuuinua namüin wane wayuuinua je achajaashi süchiki anajiraainjanain wane wayuu eekai mojujiraain otta eere wane mojujirawaa natüma naa wayuukana sümaa tü alijunakalüirua. Wainma tü kasa naa'inrakalü wane pütchipü'üi süpüla anouutaa sukuwa'ipa kasachiki.^[1]

Nukuwa'ipa wanee pütchipü'ü

Wanee pütchipü'ü wanee wayuu anamia, wayuu a'laülaa aa'inchi, wayuu atüjashii aashajaa otta akumajaa sukuwa'ipa kasa. Wanee pütchipü'ü kojutushi sümüin wayuu sükajee lotuin waneepia tü nünüikika, nnojoishi wayuu alaain otta tü nümaka akumajuushi sümaa sünüiki wayuu süpushuwa'a. Tü anaatawaaka kasa süka tü pütchika nutuma wanee pütchipü'üi süpülajatü asawataa wanee anaa otta wanee paa'inwaa sümaa tü wayuukalüirua shii'ire aja'tuin tü mujaaka otta tü kasachikika.

Naa pütchipü'ükana achajaashi anaa otta tü pansaaka akuwa'ipa, nnojotsü nacheküin yoota sümaa wayuu eekai alaain jee eekai matsain a'ürüla. Eesü pütchipü'ü toolo jee jieyuu, naa jieyuukana sünain anaatawaa kasa atüjashii naya ayaawataa nakuwa'ipa, aikalaashi naya süpüla anouta sukuwa'ipa nachonyuu, nawalayuu otta napüshi eekai tooloin. Wanee jierü pütchipü'ü atüjasü achiaa.^[1]

Wane pütchipü'üi anaatüi sukuwa'ipa wane pütchi

Chi pütchipü'ükai nia chi ei'kajaakai wane pütchi sümaa sünüiki wayuu namüin wayuu waneejatü noulia süpüla akumajaa sukuwa'ipa wane kasa eekai sülatüin na'aka, makatka saa'in atkawaa, süpa'üna jieyuu, wane kasachiki miyo'u. Chi pütchipü'ükai kojutüshi sütüma wayuu süpüshuwa'a süka niain anaatülin sukuwa'ipa wanee kasachiki, nüchajaain jamüinjatüin nakuwa'ipa naa wayuukana süpüla anajiraainjanain naya nachikua.

Nia chi kojutkai atüma pütchi, oonoona amaalü nünüiki, atüjaa müsia wayuu sünainjee, nia chi achiaakai süka wane pütchi anasü, wane pütchi lotüsü, wane pütchi jemiasü, tü pütchi anasükalü anasü ma'i saashajaaya, sünoutia jee sujutaaya atümaa, kojutkalaka shia amüinyüü sulu'u wane mma. Chi pütchipü'ükai cho'ujaashi sümüin wayuu, sükajee niain anaatüin wane akuwa'ipa süpüla eeinjatüin wane anajirawaa, süpüla eeinjatüin wane asakirawaa je wane yootirawaa natüma naa wayuukana süka anakalü akuwa'ipa.

Chi pütchipü'ükai nnojoishi nümüiwa'in sünain anouta wane pütchi, aashajaajiraashi namaa naa wane wayuukana, naapajüin je kojutusü nümüin nanüiki naa wane wayuukana. Naa'inmajiraain tü nukuwa'ipakalü, naashaje'erüin naa'in palajana süpüla nüsoutajachin, naashajaain namaa naa wane wayuukana sünain jamüinjatüin sukuwa'ipa sujute'eria wane pütchi. Paa'inwashi namaa naa wane wayuukana süpüla nachajaain tü akuwa'ipa anasükalü, süpüla anajiraainjatüin wayuu süpüshuwa'a.

Chi pütchipü'ükai nia chi wayuu laülaakai aa'in sa'akajee nüpüshi otta chi kekiikai ma'in, chi atüjakai aashajawaa, anakai nüsoutia. Nia chi wayuu tütükai anüiki süpüla aashajawaa jee nnojoishi kama'üralin. Wane pütchipü'ü nnojoishi achekajüin saa'u naashajaain süchiirua wane kasa, akatsa'a eein süpüla nüsülajünüin amüin wane mürülü jee wane korolo shiale, shia tü "nümülaina" sümakalü wayuu. Müleka nujute'erüle sünain anain sukuwa'ipa tü kasa alatakalü, wattasü nünülia jee kojutüshii nia sümüin wayuu. Eeshi eekai naapüin naa'in süpüla aashajawaa motsoiwa'aya nia, naapajüin waneepia tü nanüikikalü naa nutuushinuukana jee nanüiki naa nüla'ülayuukana, je nanüiki naa wayuu laülaayuukana süpüla nütüjaain ma'in saa'u sukuwa'ipa wayuu jee jamüinjatüin.

Sujutu nanüiki naa pütchipü'ükana süpa'apünaa mma

Tü kanüliakalü UNESCO saa'inmajüin maa'ulu yaa tü nakuwa'ipakalü naa wayuukana jee kojutushii namüin naa pütchipü'ükana süpüla eeinjatüin tü natüjainkalü waneepia saa'u tü mmakalü.^[2] Maa'ulu yaa aashajaana amaana naa wayuukana süpüla ayatüinjatüin nakuwaipa naa pütchipü'ükana, süpüla nanouutüinjatüin süka, sukuwa'ipa wane kasa eekai sülatüin na'aka, eekai pounuwain. Wattasü nanülia naa pütchipü'ükana süma'ana tü kanüliakalü UNESCO no'u chi juyakai 2010, eere saashajaanüin jee süpansaajünüin sujutu nakuwa'ipa naa pütchipü'ükana saa'u tü mmakalü otta müsia süpüla kojutüinjatüin nanüiki sulu'u Kolompia otta sulu'u Wenesuweera.

Sukuwa'ipa wane aashajawaa nütüma wane pütchipü'üi

Süpülapünaa nu'unuin sünain wanee anaatawaa kasa, chi pütchipü'ükai kache'eshi sümüin tü wayuukaluirua süpüla nüyaawatüinjatüin sukuwa'ipa tü alataka otta müsia süpüla pansaainjatüin nüsoutia sümaa tü shiimüinka.

Tü wayuukaluirua nasakajüin napüshi otta na'aleewainrua süpüla narütkaain sünain aapajaa wanaa sümaain eein tü jutkataaka.

Sukuwa'ipa wane aashajawaa

Sülatapa wane kasa na'aka naa wayuukana, ma'aka saa'in wane aainjalaa, naa aa'innakana amüin wane kasa mojusü, nalu'wataain nanüiki namüin naa kaainjalashiikana, süpüla kottüinjanain naya nüpüla chi pütchipü'üi najütajachikai.

Süntapa tü ka'i e'itaanakalü, outkajaashii nüpüshi chi kaainjalashikai, wayuu miyo'uyuu, süpüla aapajaa tü pütchi nüntajatkalü amaa chi pütchipü'ükai. Antüshi süka no'uui, saa'u ama, saa'u püliikü, sulu'u kemion; kojuyashi sünain tü jutkataakalü süpüla anainjatüin nayolojo.

Nüntapa chi pütchipü'ükai, asakitshi palajana jaralin naashajaainjachin amaa, chi joyotuinjachikai süpüla tü pütchikalü, naa wane jutkatüshiikana aapajüinjana ne'e, nnojoishii asoutajanain, nianjachi ne'e aashajaaka chi pütchipü'ükai nümaa chi joyotshikai süpüla pütchi.

Süchikijee tia aikalaashi naa wayuu miyo'uyuukana süpüla naashajaainjanain süchiki tü alatakalü. Wainma tü kasa aashajaanakalü sünain tü jutkataakalü; eesü aashajawaa süchiki sujutu tü mma oumanyüükalü, süchiki anaa aa'in je waraittaa süka anakalü akuwa'ipa, süchiki sukumajünajatüin akuwa'ipa tü alatakalü süpüla nnojolüinjatüin wane kasachiki. Eesü süchiki maüna, sünain je'rain tü achuntunüjatkalü. Aküjünüsü süchiki tü alatakalü sünain lotüin süküjia je sünain lotüin sukuwa'pa.

Wanaa sümaa tü aashajawaakalü, chi pütchipü'ükai nüsaki'rüin naa sünainpünaakana tü kasa alatakalü, sünain jamüsüin sukuwa'ipa, süchikijee aashajaashi namaa naa nemiyo'usekana naa wayuukana, naa wayuu laülaayuu lotokana anüiki, naa ke'ireekana aa'in sujutaainjatüin süka anakalü akuwa'ipa tü kasa alatakalü. Sünain tü jutkataakalü eeshii süpüla nasoutüin naa ayaawatakana saa'u tü aashajawaakalü, aashaje'ennüshii naa eekai anain nasouutia, achiaanüshii naa eekai mojuin nasoutia.

Kettaapa chi pütchipü'ükai sünain nüsakirüin naa wayuukana nüntakana ama'anamüin, nüküjüin tü pütchi nüntakalü amaa, tü pütchi alu'wataanakalü amaa nia natümaa naa wayuu ajütakana nia.

Müleka anale sukuwa'ipa tü aashajawaakalü, e'itaanüsü wane ka'i süka'iyainjatkalü tü awalajaakalü. Tü aapünajatkalü shia tü nachuntakalü naa nüpüshikana chi wayuu aa'innakai amüin tü alatakalü; eesü süpüla saapünüin nneerü, mürülü, kakuuna. Maa'ulu yaa eesü awalaajaa süka miichi, süka mma, kemion, jee eekalü nama'ana. O'unüsü süchiirua tü aainjalaakalü.

Otta müleka mojule sukuwa'ipa tü aashajawaakalü, o'ulaanüsü. Eesü süpüla eein süchiki ojuyaajirawaa, eesü süpüla eein kasachiki sütüma nnojolüin sünaatünüin sukuwa'pa tü alatakalü, sütüma tia eesü eein outaa; je eesü süpüla eein pasalawaa.

Tü pasalawaakalü shia wane akuwa'ipa mojusü süka eei atkawaa sütüma je nnojotsü anain naa wayuukana sütüma, nnojotsü anain naa'in naa tooloyuukana sükajee nayain achajaanüin süpüla ouktünaa aa'in, ja'itaina laülaayuuin.

Sünain wane kasachiki nnojoishii epettünüin naa jieyuukana jee naa tepichikana.^[3]

Sukuwa'ipa aashajawaa süchiirua wane ouktaa

Sünain tü makaa, chi pütchipü'ükai achuntushii nümülio'u chi wayuu anaajaakai süpüla walaainjatüin naali naa'in. Je mapa e'itaanüsü wane ka'i süpüla awalaajünüin tü ni'ira jee ne'wiira nüpüshi jee nüshi.

Kanüliasü sutuma wayuu mayaa

Isho'upünaa: shia achekajünaka palajana süchiirua nümüliain chi wayuu ouktakai. Tü awalaajünaka saa'ujee tia aapaanüsü sutuma süpüshi nüshi. Tü isho'upünaka achuntuushi nutuma chi ashikai so'u ni'wiira süchiirua nüchon.^[1]

Nujutka: süchikejee walaain tü isho'upünaka, achekajünüsü tü nujutka, tü awalaajünaka so'u nujutu wayuu sümüinjatü nii otta süpüshi tü niikalü.^[1]

Shi'ipajee sukuwa'ipa

[mediador-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 Los Secretos de Sarakaana, un Palabrero Mayor

[2] El sistema normativo de los wayuus, aplicado por el pütchipü'üi (“palabrero”) - patrimonio inmaterial - Sector de Cultura - UNESCO

[pütchipü'üi-3] La palabra en clave de paz

[1]

[2]

[3]